Anmol Vachan/ Suvichar/ Dhyey Vakya/ Quotes in Hindi

विनय पर संस्कृत श्लोक | Sanskrit Shlokas for Vinay with Hindi Meaning

Spread the love! Please share!!

विनय पर संस्कृत श्लोक | Sanskrit Shlokas for Vinay with Hindi Meaning

योगनिरोधात् भवसंततिक्षयः सन्ततिक्षयान्मोक्षः ।
तस्मात् कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः ॥

योगनिरोध से भवसंतति का क्षय होता है (याने चौंराशी लाख यौनियों में भटकने से बच जाते हैं) और संततिक्षय से मोक्ष मिलता है – इस लिए विनय सब कल्याण का भाजन (स्थान) है ।

शरीरं चैव वाचं च बुद्धिन्द्रिय मनांसि च ।
नियम्य प्राञ्जलिः तिष्ठेत् वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥

शरीर, वाणी, बुद्धि, इंद्रिय और मन को संयम में रखकर, हाथ जोडकर गुरु के सन्मुख देखना चाहिए ।

नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसंनिधौ ।
गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥

गुरु के पास हमेशा उनसे छोटे आसन पे बैठना चाहिए । गुरु आते हुए दिखे, तब अपनी मनमानी से नहि बैठना चाहिए ।

विनय फलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुत ज्ञानम् ।
ज्ञानस्य फलं विरतिः विरतिफलं चाश्रव निरोधः ॥

विनय का फल सेवा है, गुरुसेवा का फल ज्ञान है, ज्ञान का फल विरक्ति है, और विरक्ति का फल आश्रवनिरोध है ।

आत्मानं भावयेन्नित्यं ज्ञानेन विनयेन च ।
मा पुन र्म्रियमाणस्य पश्चात्तापो भविष्यति ॥

ज्ञान से और विनय से आत्मा का नित्य चिंतन करना, कि जिससे मरते वक्त पश्चाताप न हो ।

यथा नमन्ति पाथोभिः पाथोदाः फलदाः फलैः ।
नमन्ति विनयेनैव तद्वदुत्तमपूरुषाः ॥

जैसे फल देनेवाले वृक्ष फल से झुकते हैं, वैसे उत्तम पुरुष विनय से झुकते हैं ।

विनयायत्ताश्च गुणाः सर्वे विनयश्च मार्दवायत्तः ।
यस्मिन् मार्दवमखिलं स सर्वगुणभाक्त्वमाप्नोति ॥

सब गुण विनय के आधीन है, और विनय कोमलता को आधीन है; याने जिसमें मार्दव हो, वह सब गुणों को प्राप्त करता है ।

श्रुतशीलमूलनिकषो विनीतविनयो यथा नरो भाति ।
न तथा सुमहार्घैरपि वस्राभरणैरलङ्क तो भाति ॥

जितनी श्रुत और शील की कसौटी रुप संस्कार और विनय से मनुष्य की शोभा होती है, उतनी मूल्यवान वस्त्र और अलंकारों से मंडित होकर भी नहि होती ।

विनयः कारणं मुक्तेः विनयः कारणं श्रियः ।
विनयः कारणं प्रीतेः विनयः कारणं मतेः ॥

विनय मुक्ति का, संपत्ति का, प्रीति का और मति का कारण है ।

का सम्पदविनीतस्य का मैत्री चलचेतसः ।
का तपस्या विशीलस्य का कीर्तिः कोपवर्तिनः ॥

असंस्कारी को संपद कहाँ से ? चंचल चित्तवाले को मैत्री कहाँ से ? शील बिना तपस्या कहाँ से ? क्रोधी को कीर्ति कहाँ से ?

नमन्ति फलिताः वृक्षाः नमन्ति विबुधाः जनाः ।
शुष्ककाष्ठं च मूर्खाश्च भज्यन्ते न नमन्ति च ॥

फल लगे हुए वृक्ष और शयाने लोग झुकते हैं; पर सूखा लकडा और मूर्ख लोग तूटेंगे, पर झूकेंगे नहि ।

नमोभूषा पूषा कमलवनभूषा मधुकरो वचोभूषा सत्यं वरविभवभूषा वितरणम् ।
मनोभूषा मैत्री मधुसमयभूषा मनसिजः सदो भूषा सूक्तिः सकलगुणभूषा च विनयः ॥

सूर्य आकाश का भूषण है, भौंरा कमलवन का, सत्य वाणी का, दान श्रेष्ठ वैभव का, मैत्री मन का, कामदेव वसंत का, और सद्वचन सभा का भूषण है । पर विनय तो सब गुणों का भूषण है ।

सम्भ्रमः स्नेहमाख्याति वपुराख्याति भोजनम् ।
विनयो वंशमाख्याति देशमाख्याति भाषितम् ॥

व्याकुलता स्नेह का, शरीर भोजन का, विनय वंश का, और बोलना देश का सूचन करता है ।

विद्याविनयोपेतो हरति न चेतांसि कस्य मनुजस्य ।
काञ्चनमणिसंयोगो नो जनयति कस्य लोचनानन्दम् ॥

विद्या और विनय (दोनों के संयोग) से युक्त मनुष्य किसका मन नहि हरता ? सोने और मणि का संयोग किसकी आँखों को आनंद नहि देता ?

विनश्यन्ति समस्तानि व्रतानि विनयं विना ।
सरोरुहाणि तिष्ठन्ति सलिलेन विना कुतः ॥

विनय बिना सब व्रत नष्ट होते हैं – पानी बिना कमल कैसे टिक सकते हैं ?

आकारैणैव चतुराः तर्कयन्ति परेङ्गितम् ।
गर्भस्थं केतकीपुष्पमामोदेनेव षट्पदाः ॥

चतुर लोग आकार से हि दूसरे के मन की बात परख लेता है । (देखो) भौंरे केतकी पुष्प में रही हुई कली को सुगंध से हि परख लेते हैं ।

आकारैरिङ्गितैः गत्या चेष्टया भाषितेन च ।
नेत्र वक्त्र विकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः ॥

आकार से, संकेत से, गति से, चेष्टा से, बोलने से, और आँख व मुख के फेरचिह्नों से, इन्सान के दिल में क्या है वह जाना जा सकता है ।

छायां प्रकृर्वन्ति नमन्ति पुष्पैः फलानि यच्छन्ति तटद्रुमाः ये ।
उन्मूल्य तानेव नदी प्रयाति तरङ्गिणां क्व प्रतिपन्नमस्ति ॥

तट पर के जो वृक्ष छाया देते हैं, पुष्पों से झुकते हैं और फल देते हैं; उन्हीं को उखेडकर नदी जाती है । तरंगी (अविवेकी) मनुष्य को योग्य और अयोग्य कहाँ होता है ?

विपत्तिष्वव्यथो दक्षो नित्यमुत्थानवान्नरः ।
अप्रमत्तौ विनीतात्मा नित्यं भद्राणि पश्यति ॥

विपत्ति में व्यथारहित, दक्ष और हंमेशा उन्नतिशील, अप्रमत्त, और संस्कारी इन्सान का सदा कल्याण होता है ।

 

 

Facebook Comments

Spread the love! Please share!!
Shweta Pratap

I am a defense geek

Recent Posts

आत्मनिर्भर रक्षातंत्र का स्वर्णिम अध्याय। दैनिक जागरण 3 अक्टूबर 2023

       रक्षा निर्यात पर भारत सरकार द्वारा किए जा रहे अभूतपूर्व प्रयासों के…

7 months ago

भारतीय द्वीप समूहों का सामरिक महत्व | दैनिक जागरण 27 मई 2023

भारतीय द्वीप समूहों का सामरिक महत्व | दैनिक जागरण 27 मई 2023  

11 months ago

World Anti Tobacco Day in Hindi तंबाकू-विरोधी दिवस: धूम्रपान-मुक्त दुनिया की ओर

  World Anti Tobacco Day in Hindi तंबाकू-विरोधी दिवस: धूम्रपान-मुक्त दुनिया की ओर   परिचय:…

12 months ago

Commonwealth Day in Hindi 2023 राष्ट्रमंडल दिवस: एकता और विविधता का उत्सव

  Commonwealth Day in Hindi 2023 राष्ट्रमंडल दिवस: एकता और विविधता का उत्सव परिचय: राष्ट्रमंडल…

12 months ago

Anti Terrorism Day 21st May in Hindi आतंकवाद विरोधी दिवस 21 मई

आतंकवाद विरोधी दिवस: मानवता की रक्षा करना और शांति को बढ़ावा देना आतंकवाद विरोधी दिवस परिचय:…

12 months ago

World Telecommunication Day (Information Society Day) in Hindi विश्व दूरसंचार दिवस इतिहास

World Telecommunication Day (Information Society Day) in Hindi विश्व दूरसंचार दिवस का इतिहास   17…

12 months ago