Spread the love! Please share!!

संतोष पर संस्कृत श्लोक | Sanskrit Shlokas for Satisfaction with Hindi Meaning

सन्तोषः परमो लाभः सत्सङ्गः परमा गतिः ।
विचारः परमं ज्ञानं शमो हि परमं सुखम् ॥

संतोष परम् बल है, सत्संग परम् गति है, विचार परम् ज्ञान है, और शम परम् सुख है ।

सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैः वनगजा बलिनो भवन्ति ।
रुक्षाशनेन मुनयः क्षपयन्ति कालम् सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् ॥

सर्प पवन पीकर भी दुर्बल नहि है, जंगली हाथी सूखा घास खाकर भी बलवान बनते हैं, मुनि रुखा खुराक खाकर जिंदगी निकालते हैं । संतोष हि मनुष्य का परम् खजाना है ।

तुष्टो हि राजा यदि सेवकेभ्यो भाग्यात् परं नैव ददाति किञ्चित् ।
अहर्निशं वर्षति वारिवाहः तथापि पत्रत्रितयः पलाशः ॥

यदि राजा सेवकों पर खुश हो फिर भी उनके भाग्य से ज़ादा वह उन्हें कुछ नहि दे सकता । बादल रात-दिन बरसे तो भी पलाश को तो तीन पत्ते हि होते हैं !

तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गः तृणं शूरस्य जीवनम् ।
जिताक्षस्य तृणं नारी निस्पृहस्य तृणं जगत् ॥

उदार पुरुष को धन, शूर को मृत्यु, विरक्त को नारी, और निस्पृही को जगत तिन्के समान है ।

आशैव राक्षसी पुंसामाशैव विषमञ्जरी ।
आशैव जीर्णमदिरा नैराश्यं परमं सुखम् ॥

इन्सान के लिए आशा हि राक्षसी, विष लता, और जीर्ण मदिरा है । आशारहितता परम् सुख है ।

क्रोधो वैवस्वतो राजा तृष्णा वैतरणी नदी ।
विद्या कामदुधा धेनुः सन्तोषो नन्दनं वनम् ॥

क्रोध यमराज है, तृष्णा वैतरणी (यमलोक की नदी) नदी है, और संतोष नंदनवन है ।

सौमित्रि र्वदति विभीषणाय लङ्काम् देहि त्वं भुवनपते विनैव कोशम् ।
एतस्मिन् रघुपति राह वाक्यमेतत् विक्रीते करिणि किमङ्कुशे विवादः ॥

लक्ष्मण कहते है, “हे भुवनपति ! बिभीषण को बिना खजाने की लंका दीजिए”, तब रघुपति यह वाक्य बोले, “हाथी को बेचने के बाद अंकुश के बारे में विवाद क्या करना ?”

सन्तोषः परमं सौख्यं सन्तोषः परममृतम् ।
सन्तोषः परमं पथ्यं सन्तोषः परमं हितम् ॥

संतोष, यह परम् सौख्य, परम् अमृत, परम् पथ्य और परम् हितकारक है ।

सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् ।
कुतस्तद्धनलुब्धाना-मितश्चेतश्च धावताम् ॥

जो सुख शांतचित्त लोगों को अमृतस्वरुप संतोष से मिलता है, वह धनलोलुप यहाँ वहाँ भागनेवालों को कहाँ ?

अकृत्वा परसन्तापं अगत्वा खलमन्दिरम् ।
अक्लेशयित्वा चात्मानं यदल्पमपि तद्भहु ॥

अन्य को संताप दिये बगैर, खलपुरुष के घर गये बगैर (लाचारी किये बगैर) और स्वयं को अति कष्ट दिये बगैर जो थोडा भी मिले उसे काफी समज लेना चाहिए ।

सन्तोषैश्वर्यसुखिनां दूरे दुर्गतिभूमयः ।
भोगाशा पाश बध्दानामवमानाः पदे पदे ॥

संतोषरुप ऐश्वर्य से सुखी लोग दुर्गति से दूर रहेते हैं, पर भोगेच्छा के पाश में ज़कडे हुए लोगों का कदम कदम पर (लाचारी की वजह से) अपमान होता है ।

सन्तोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।
सन्तोषमूलं सुखं दुःखमूलं विपर्ययः ॥

परम् संतोष रखकर सुख की इच्छावाले ने संयमी बनना चाहिए, क्यों कि सुख का मूल संतोष है, और उससे विपरीत (याने असंतोष) दुःख का मूल है ।

वृत्यर्थं नातिचेष्टेत सा हि धात्रैव निर्मिता ।
गर्भादुत्पतिते जन्तौ मातुः प्रस्रवतः स्तनौ ॥

गुजारा चलाने के लिए बहुत दौडधूप करने की जरुरत नहि, क्यों कि वह तो ब्रह्मा ने व्यवस्था की हि है । गर्भ में से बालक उत्पन्न होते हि माँ के स्तन में से दूधप्रसव होने लगता है ।

न योजनशतं दूरं बाध्यमानस्य तृष्णया ।
सन्तुष्टस्य करप्राप्तेऽप्यर्थे भवति नादरः ॥

तृष्णा से पीडित इन्सान को सैंकडो योजन का अंतर भी दूर नहि (लगता) । पर संतोषी मनुष्य को हाथ में आयी चीझ के लिए भी आदर (आसक्ति) नहि होता ।

अन्तो नास्ति पिपासायाः सन्तोषः परमं सुखम् ।
तस्मात्सन्तोषमेवेह परं पश्यन्ति पण्डिताः ॥

तृष्णा अनंत है और संतोष परम् सुख है । इस लिए विद्वज्जन संतोष को हि इस लोक में श्रेष्ठ समजते हैं ।

अकिञ्चनोप्यसौ जन्तुः साम्राज्यसुखमश्नुते ।
आधिव्याधिविनिर्मुक्तं सन्तुष्टं यस्य मानसम् ॥

जिसका मन आधि- व्याधि रहित है और संतुष्ट है, वह गरीब होकर भी साम्राज्य सुख भोगता है ।

अकिञ्चनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः ।
सदा सन्तुष्टमनसः सर्वाः सुखमयाः दिशः ॥

अकिञ्चन, संयमी, शांत, प्रसन्न चित्तवाले, और संतोषी मनुष्य को सब दिशाएँ सुखमय है ।

 

Facebook Comments

Spread the love! Please share!!
Shweta Pratap

I am a defense geek

View Comments

Recent Posts

आत्मनिर्भर रक्षातंत्र का स्वर्णिम अध्याय। दैनिक जागरण 3 अक्टूबर 2023

       रक्षा निर्यात पर भारत सरकार द्वारा किए जा रहे अभूतपूर्व प्रयासों के…

7 months ago

भारतीय द्वीप समूहों का सामरिक महत्व | दैनिक जागरण 27 मई 2023

भारतीय द्वीप समूहों का सामरिक महत्व | दैनिक जागरण 27 मई 2023  

11 months ago

World Anti Tobacco Day in Hindi तंबाकू-विरोधी दिवस: धूम्रपान-मुक्त दुनिया की ओर

  World Anti Tobacco Day in Hindi तंबाकू-विरोधी दिवस: धूम्रपान-मुक्त दुनिया की ओर   परिचय:…

12 months ago

Commonwealth Day in Hindi 2023 राष्ट्रमंडल दिवस: एकता और विविधता का उत्सव

  Commonwealth Day in Hindi 2023 राष्ट्रमंडल दिवस: एकता और विविधता का उत्सव परिचय: राष्ट्रमंडल…

12 months ago

Anti Terrorism Day 21st May in Hindi आतंकवाद विरोधी दिवस 21 मई

आतंकवाद विरोधी दिवस: मानवता की रक्षा करना और शांति को बढ़ावा देना आतंकवाद विरोधी दिवस परिचय:…

12 months ago

World Telecommunication Day (Information Society Day) in Hindi विश्व दूरसंचार दिवस इतिहास

World Telecommunication Day (Information Society Day) in Hindi विश्व दूरसंचार दिवस का इतिहास   17…

12 months ago